روش تهیه دمنوش به این صورت است که ابتدا روی گیاه که به طرز صحیحی خرد شده آب جوش میریزند، سپس آن را به مدت ۵–۳ دقیقه (در صورت استفاده از برگ و یا گل)[۲۸] در یکی ظرف در بستهٔ شیشهای یا چینی میگذارند و گاهی آن را هم میزنند و سپس مایع را از کاغذ صافی یا الک با شبکهٔ ریز عبور میدهند.[۱۰] در صورتی که از قسمتهای سفت گیاه مانند ریشه و یا میوه برای دمنوش استفاده شود، توصیه میشود که پس از خرد شدنِ ریشه یا میوه، حدود ۷ دقیقه در درون ظرف سربسته باقی بماند.[۲۹]
دمنوش را میتوان بصورت چای گیاهی کیسهای، گیاه یا میوه خشک شده، گیاه تازه و یا چای سرد (با یخ) درست کرد. طرز تهیه دم نوش چای سرد مانند نوع بدون یخ دمنوش است با این تفاوت که مقدار آبجوشی که بر روی گیاه ریخته میشود یک سوم تا یک چهارم میزان بدون یخ است و محلول غلیظتر است. بعد از ریختن آب جوش، محلول چند بار بهم زده شده و در ظرفی دردار مدتی به حال خود رها گذاشته میشود. هنگامی که مایع حرارت خود را از دست داد مایع از داخل ظرف در بسته به درون یک لیوان حاوی یخ ریخته میشود.[۳۰] در صورت استفاده از گیاه تازه چای زیباتر به نظر میآید اما از نظر داشتن خواص دارویی گیاه خشک شده به مراتب خواص بیشتری نسبت به گیاه تازه دارد
مواد شیمیایی گیاهی[یادداشت ۱] که قابل حل در آب هستند و در دمنوشها مورد استفاده قرار میگیرند، عبارتند از:[۲۶]
آلکالوئید بیشتر آلکالوئیدها به خاطر خواص روان درمانی خود، به عنوان مسکّنهای قوی و آرامبخش، مشهورند. از لحاظ مزه تلخ به شمار میآید. گل ساعتی و چای ماته نمونهای از چایهایی حاوی آلکالوئید هستند.
زردینه (رنگیزه) این ماده مدّر و معرق است. شیرین بیان و بابونه آلمانی حاوی مقادیر زیادی زردینه هستند.
پلیفنل دارای خاصیت آنتی اکسیدانی و ضدسرطانی توسط مهار کردن رادیکالهای آزاد است. رادیکالهای آزاد با حمله به غشا سیتوپلاسمی و نابود کردن آن، به دی ان ا دسترسی پیدا کرده و از طریق تغییر آن باعث بیماریهایی مثل سرطان میشوند. از بیماری تصلب شرائین جلوگیری میکند.
تانن مهمترین خاصیت تاننها، قابض بودن آنهاست. از گیاهانی که حاوی تانن هستند میتوان از تمشک قرمز نام برد.
گلیکوزید در بهبود عملکرد قلب مؤثر است. مدر بوده و باعث بهبود سرفه میشود. یکی از گیاهان حاوی گلیکوزید علف جارو است.
لیزاب (موسیلاژ) در حفظ مخاط گلو، دستگاه تنفسی و معده مؤثر است. در رفع اسهال و درد گلو بکار میآید. از گیاهان حاوی لیزاب پنیرک و گل ماهور میتوان نام برد.
ویتامین و مینرال، برخی از گیاهان دارویی از نظر داشتن انواع ویتامین و مینرال بسیار غنی هستند. برای مثال میوه گل رز ۴۰–۲۰ برابر لیمو ویتامین سی دارد.
مواد تلخ ضمن تحریک اشتها، ترشح شیرهٔ معده و بزاق را نیز زیاد میکنند. برطرف کنندهٔ یبوست و تقویت کنندهٔ کبد هستند. قاصدک حاوی مقادیر زیادی مواد تلخ است.[
در ایران در سالهای اخیر دمنوشهای گیاهی و میوهای مورد استقبال و مصرف برخی خانوارها قرار گرفته است. دلایل این استقبال گوناگون است. برخی برای نفع درمانی از این دمنوشها استفاده میکنند. تعدادی برای تنوع بخشیدن به نوشیدنی روزانه، آن را مصرف میکنند و برخی، نوشیدن دمنوش گیاهی را نوعی شیک بودن دانسته و جهت پذیرایی از آن استفاده میکنند.[۵] بر اساس تحقیقاتی که در سال ۹۲ در ایران به عمل آمده است. ۸/ ۴۱ درصد از کل گیاهان دارویی که توسط مردم استفاده میگردد بصورت دم کردنی بوده است.[۲۳]
استقبال و رویکرد دوباره به چایهای گیاهی، در ایالات متحده آمریکا از دهه ۱۹۶۰ (میلادی) آغاز شد. با پیدایش جنبشهای اجتماعی نظیر جنبش استعداد بشری و هیپیگری دور تازهای از بازگشت به طبیعت در بین مردم آمریکا ظهور کرد و این موج به تدریج در سراسر جهان گسترش یافته و هنوز هم ادامه دارد.[۲۴]
در کشورهایی مثل مراکش، تونس، ترکیه و مصر مصرف چای نعناع فلفلی همراه با شکر فراوان رواج بسیاری دارد. نعناع فلفلی برای رفع گرمازدگی و رفع خستگی چای مناسبی است.
کشور آلمان از نظر مصرف چای گیاهی، رتبهٔ نخست را در جهان داراست. همچنین در این کشور، استفاده از میوههای خشکشده در چایهای مخلوط رواج دارد. در این کشور، شرکتهای متعددی در صنعت نوشیدنیهای گیاهی در سطح بینالمللی، فعال هستند و در سوپر مارکتهای آن، فضای نسبتاً بزرگی به فروش چای گیاهی اختصاص داده شده است.
در کشور سوئیس رسم است که برای خانمی که باردار شده است. چای رازیانه به عنوان هدیه فرستاده شود. رازیانه گیاهی است که موجب ترشح شیر مادر بعد از زایمان میشود.
در کشور مصر و مکزیک که از مراکز تولید چای ترش به شمار میآیند، این چای برای رفع خستگی استفاده میشود. ورزشکاران دوی ماراتون کشور اتیوپی که خود یکی از کشورهای تولید کنندهٔ این چای است، به جهت نوشیدن چای ترش شهرت دارند.
چای ماته در کشورهای آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی از قدیم بین ساکنان اولیه این مناطق به عنوان «چای نشاط بخش» رواج داشته است. این چای حاوی مقادیر زیادی مینرال و ویتامین آ و ویتامین ث است. گیاه این چای هم بصورت سبز و هم بصورت حرارت داده شده و به رنگ سیاه موجود است. بطور سنتی این چای در کشورهای آمریکای جنوبی در درون یک لیوان به شکل کدو ریخته شده و توسط نی فلزی بخصوص بنام «بومبیلا» (Bombilla) نوشیده میشود
در آمریکا مصرف گیاهان دارویی در دهههای اخیر افزایش چشمگیری داشته است. محبوبترین دمنوشها در آمریکا به ترتیب عبارتند از: بابونه آلمانی (کامومیل)، سنای اسکندریه، زنجبیل، سر خار گل، قاصدک، کاوا، شیرین بیان، نارون قرمز، ریحان مقدس و شنبلیله[۲۱]
بر اساس تحقیقی که از طرف دانشگاه علوم پزشکی تهران در مورد شایعترین گیاهان دارویی خریداری شده از عطاریها در شهر تهران در سال ۱۳۸۷ انجام شده است، شایعترین گیاهان خریداری شده از عطاران که بصورت دمنوش نیز بکار میروند عبارتند از: گل گاوزبان ایرانی، سنبل الطیب، بنفشه، کاسنی، شاه تره، آویشن، پنیرک، گل ختمی، دارچین و زنجبیل
مصرف داروهای گیاهی به اعتقاد پزشکان، عوارض نهفتهای دارد که برای مردم مشخص نیست و به همین دلیل، مصرفکنندگان فکر میکنند که مصرف این داروها روند بهبودی را سریعتر میکند. در همین حال برخی از بیماران نیز با مصرف داروهای گیاهی در دوران بیماری، درمان اصلی را به تعویق میاندازند. برخی گیاهان دارویی بسیار قوی یا سمی هستند و میتوانند باعث از کارافتادگی کبد و حتی مرگ مصرفکننده شوند.[۱۹] برای نمونه تداخل دارویی برخی از گیاهان دارویی با داروهای شیمیایی ممکن است باعث افزایش خونریزی شود. داروهای ضدانعقاد از قبیل: آسپرین و یا وارفارین، از تشکیل لخته خون در داخل عروق جلوگیری میکند و بیماریهای قلبی و سکته را کاهش میدهد. هنگامی که این داروها با گیاهان دارویی و مکملها ترکیب شوند، میتوانند اثر ضدانعقادی را تشدید کرده و باعث افزایش خونریزی شوند. برخی از دمنوشها که با آسپرین و وارفارین تداخل ایجاد میکنند، عبارتند از: آلوئهورا، بابونه، مریم گلی، گل مینا، سیر، زنجبیل، جینکو، جینسینگ و نخلک ارهای. بنابراین هنگام استفاده از آسپرین و وارفارین و دیگر ضد انعقادها لازم است با پزشک در مورد مصرف دمنوش مشورت شود.
مادران باردار یا شیرده تنها پس از مشاوره با پزشک، مجاز به مصرف دمنوش هستند.[۱۲] در هنگام بارداری، بسیاری از گیاهان مورد استفاده در دمنوش میتواند مضر باشد. حتی ممکن است در اوایل حاملگی، احتمال سقط و یا وزن کم هنگام تولد را افزایش دهد. برخی از این دمنوشها مضر عبارتند از: یونجه، توت مار، افدرا، چای ترش، کاوا، علف لیمو، ریشه شیرین بیان، مریم گلی، برگ گزنه، گل ساعتی، بابونه رومی، رزماری، ساسافراس، نخلک ارهای و بومادران معمولی[۱۵] همچنین نوشیدن چای زعفران، چای دارچین، چای جوز هندی، چای زردچوبه، سنبل خطایی، پنجه گربه، مامیران بزرگ، پای خر، هماور، سنای اسکندریه، دکمه طلایی، پنج انگشت، چریش، گل شاهپسند، چای زرشک، بابونه گاوی، بابونه آلمانی، شنبلیله، چای پونه، درمنه، مر حجازی، انجدان رومی، افسنتین، تمشک قرمز (برگ تمشک قرمز فقط در چند ماه اول ممنوع است. در ماههای آخر به سهولت زایمان کمک میکند)[۱۶] و چای یاسمین در هنگام حاملگی مجاز نیست.[۱۷]
جهت ازدیاد شیر مادر بعد از زایمان، رازیانه (معروفترین داروی طبیعی به منظور افزایش شیر مادر به شمار میرود)، زیره، قاصدک، برگ تمشک قرمز، خار مریم، شنبلیله، شوید و بادیان رومی توصیه میشود
مصرف بیش از حد گیاهان دارویی موجب بروز عوارضی در بدن میشود و این تصور که گیاهان دارویی بدون عوارض است، تصور غلطی است.[۱۱] اگرچه گیاهان دارویی منشأ طبیعی دارند و در مقایسه با داروهای شیمیایی عوارض کمتری ایجاد میکنند اما مصرف بیرویه یا غیرعلمی برخی از این گیاهان میتواند موجب عوارض ناخواسته و حتی مسمومیتهای شدید گردد؛ بنابراین مصرف گیاهان دارویی نیز همانند داروهای شیمیایی باید با آگاهی و پس از اطلاع از سازوکار عمل آنها باشد. بهویژه در مورد کودکان و سالمندان مصرف این گیاهان باید با احتیاط بیشتری همراه باشد. از اینرو در کشورهای پیشرفته نظارت دقیقی بر تولید و توزیع این گیاهان صورت میگیرد. برای مثال سازمان غذا و دارو آمریکا (معروف به افدیاِی FDA) همان شروط مربوط به داروهای شیمیایی را برای گیاهان دارویی نیز در نظر میگیرد.
دمنوش هر گیاه و میوه رنگی خاص به خود دارد. باید توجه داشت که در برخی موارد کشیدن خط تفکیکی بین رنگهای زرد و نارنجی و یا قهوهای کم رنگ مشکل است و با گذشت زمان رنگ چای تغییر کرده و پررنگتر خواهد شد. رنگ دمنوش را میتوان به رنگهای زیر تفکیک کرد:
چای قرمز: نمونه چای ترش، رز، میوه گل رز
چای زرد: بادیان رومی، یونجه، سنبل ختایی (انجلیکا)
چای نارنجی: سرخارگل، آقطی سیاه، گلرنگ
چای قهوهای: دارچین، فرنجمشک، ماته (نوع سیاه)
چای آبی: پنیرک، اسطوخودوس (لاوندا)، گل گندم (رنگ آبی چای فقط مدتی دوام دارد و اگر زمان زیادی از افزودن آبجوش بگذرد چای تغییر رنگ خواهد داد)
دمنوش نوعی نوشیدنی است که در آن جزیی از گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه، پوستِ میوه یا اجزای دیگر گیاهان دارویی که قابل حل در آب است، بصورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار میگیرد.[۱] بیشتر دمنوشها فاقد کافئین هستند.[۲]
به نوشیدنی ساخته شده از گیاهان دارویی و ادویهجات دمنوش گفته میشود.[۳]
تفاوت دمنوش با چای
چای نوعی نوشیدنی است که از برگ گیاهی به نام کاملیا سیننسیس تهیه میشود. مانند چای سیاه یا چای سبز اما دمنوش یا چای گیاهی از برگ، گل، پوست درخت (مانند دارچین)، میوه، ریشه و یا دانهٔ گیاهانی بخصوصی به غیر از کاملیا سیننسیس تهیه میشود.[۴]
تفاوت دمنوش با جوشانده
در دمنوش گیاه را کمی کوبیده و در آب جوشیده شده به مدت چند دقیقه در حالی که در ظرف بسته است، روی بخار ملایم قرار میدهند و بعد صاف میکنند. نوشیدنی حاصل از گل گاوزبان، گل ختمی، به لیمو، سنبل الطیب نوعی دمنوش گیاهی است. در مقابل اگر گیاه را مستقیم با آب سرد یا گرم بجوشانند، جوشاندهای بدست میآید که خاصیت و اثر آن قوی تر از دمنوش است، چرا که حین جوشاندن مواد بیشتری از گیاه خارج میشود. بسیاری از گیاهان باید به صورت دم کرده استفاده شود و اگر بر اثر ناآگاهی یا غفلت جوشانده شود، خاصیت آن تغییر میکند و گاهی موادی از گیاه آزاد میشود که دارای عوارض ناگواری خواهد بود.[۵]
تفاوت دمنوش با عرقیات گیاهی
عرقیات گیاهی، از تقطیر اسانس ریشه، پوست یا گلبرگ گیاهان طبی در آب حاصل میشود، نظیر گلاب و عرق نعناع.[۶]
اجزای گیاهی مورد استفاده
از اجزای مختلف گیاه در تهیه چای استفاده میشود: برای نمونه:
برگ: ریواس، گل شاه پسند، نعناع
گل: اسطوخودوس، گل رز، گل بابونه
دانه: رازیانه و هل
پوست: دارچین و درخت بید
ریشه: کاسنی، زنجبیل و زردچوبه
میوه: سیب، هلو، زغال اخته و غیره در تهیه دمنوش بکار برده میشود.